Column Wat moeten we nou?

Ik verwonder me graag en al helemaal vaak over de wereld, ons land en onze maatschappij.

Momenteel wordt zo ongeveer iedere bevolkingsgroep hard geraakt: de mentale gezondheid van jonge meisjes is fors verslechterd, huisartsen zijn nu zelf spoedgeval, de boerenprotesten en stikstofproblematiek zijn elkaars uitersten, energie is onbetaalbaar geworden, jeugdzorg heeft enorme wachttijden en wachtlijsten en ga zo maar door. We worden geconfronteerd met een stapeling van crises die deels te herleiden is tot decennialang falend beleid (Bron). Maar crises zijn van alle tijden en in plaats van iedere crisis apart te definiëren en aan te pakken kunnen we de geleerde lessen ook gebruiken om elkaar door deze periode heen te helpen.

Ik ben slachtoffer van de toeslagenaffaire. Weinig mensen weten dit, ik vertel het niet graag en al helemaal niet vaak. Maar volgens mij is er een parallel tussen de toeslagenaffaire en de grote maatschappelijk opgaven waar we nu voor staan en dat is het slachtofferschap van de direct betrokkenen. Vandaar dat ik het er deze ene keer wel over wil hebben.

Slachtoffer

Laten we eerst eens kijken naar wat een slachtoffer is. De definitie van 'slachtoffer' verschilt en het woord ‘slachtoffer’ wordt tegenwoordig op verschillende manieren uitgelegd. Volgens Van Dale betekent het woord ‘slachtoffer’ “Iemand die buiten zijn schuld lichamelijke, financiële of geestelijke schade lijdt; iemand die het moet ontgelden”. Het Etymologisch Woordenboek van het Nederlands geeft de volgende betekenis “Een door ongeluk getroffen persoon”. En Wikipedia legt de definitie van het woord ‘slachtoffer’ iets breder uit “[…] een persoon die een schokkende gebeurtenis (buiten de gebruikelijke menselijke ervaring) heeft meegemaakt, daarvan getuige is geweest of erover gehoord heeft en daarbij is gedood of gewond en/of benadeeld, en/of daarop met een intens gevoel van machteloosheid en intense angst heeft gereageerd. […]”. (Bron)

Als ik vertel dat ik slachtoffer ben van de toeslagenaffaire, dan kan jij je waarschijnlijk invoelen hoe ik me heb gevoeld. Het is breed uitgemeten in de media. Ouders werden gesommeerd de bijdrage die ze hadden ontvangen voor de opvang van hun kinderen per direct terug te betalen, soms met enorme druk. Het ging over grote bedragen, ook bij mij en als je niets hebt kun je niets betalen. Dan stapelen de financiële problemen zich snel op met alle gevolgen van dien. Want financiële problemen drukken op de menselijke basisbehoefte tot veiligheid en zekerheid (zie piramide van Maslow bron), waardoor er ook andere problemen ontstaan in een gezin. Jeugdzorg werd vaak betrokken met soms zelfs uithuisplaatsingen tot gevolg.

Wat doet een crisis met een mens?

Iedere betrokkene bij welke affaire, protest, problematiek dan ook is slachtoffer. Hem (haar/hen) wordt iets aangedaan door een ander of hij heeft het gevoel dat hem iets wordt aangedaan, vaak door de maatschappij of door de overheid. Of je nu slachtoffer bent of je slachtoffer voelt, het resultaat is hetzelfde: een intens gevoel van machteloosheid en intense angst. Je wordt immers geraakt in je basisbehoefte veiligheid en zekerheid.

Wetenschapper Paul D. MacLean publiceerde in 1978 zijn ideeën over het drievoudige brein: het reptielenbrein, het zoogdierenbrein en het menselijk brein (Bron). Het brein bestaat volgens MacLean uit drie lagen, waarvan de eerste de primaire functies regelt zoals ademhaling en hartslag (het zogenaamde reptielenbrein). De tweede laag is betrokken bij emotie en motivatie. En de derde, evolutionair jongste laag, houdt zich bezig met controle en planning. De belangrijkste functie van het brein is informatieverwerking.

Zodra een mens in acuut gevaar is neemt het reptielenbrein het over. Men vlucht, vecht of bevriest (Bron). Dat bedenk je niet, dat is de primaire reactie van jouw reptielenbrein. Als een mens in een crisissituatie belandt, dus geen acuut gevaar, neemt zijn zoogdierenbrein het over en uit hij zijn emoties: boosheid, verdriet, woede. Als we naar de boerenprotesten kijken met alle acties die zijn gedaan en we weten hoe ons brein werkt, dan is het al iets begrijpelijker waarom sommige boeren gier op het gemeentehuisplein lieten lopen of bestuurders bedreigden. En dan snap je ook dat de reacties van de bestuurders weinig zoden aan de dijk zetten. Ze riepen op tot redelijkheid en maanden de boeren tot kalmte. Tja. Redelijkheid en de mogelijkheid om redelijk te reageren is de derde laag van het brein, het menselijk brein, maar het zoogdierenbrein was in charge.

Maar hoe dan wel?

Als we dan parallellen tussen de verschillende crises zien, hoe kunnen we dan gebruik maken van het geleerde? Of iemand slachtoffer is in alle crises zoals boven benoemd is eigenlijk niet relevant. Het gaat er meer om of iemand zich slachtoffer voelt. Als ervaringsdeskundige die zich eerst slachtoffer voelde en uiteindelijk ook erkend werd als slachtoffer is het erkennen van iemands gevoel essentieel. Erken het gevoel dat een ander in het nauw zit. Erken het gevoel dat een ander geen uitweg ziet. Wees duidelijk waar ruimte zit om samen een oplossing te vinden en investeer in die oplossing. Als ik echt onterecht geld had ontvangen doordat ik mijn zaken niet op orde had, wat ik jarenlang heb gedacht omdat me dat was verteld, had ik wel toekomstperspectief willen hebben. Ik had wel een overheid of belastingdienst of gemeente naast me willen hebben die me had geholpen mijn schade (en schande) op te lossen. De dreiging van alles kwijt te raken hakt zo verschrikkelijk diep erin. Alles staat op losse schroeven. Elk toekomstperspectief ontbreekt. En zonder toekomstperspectief geen handelingsperspectief. En precies dat kan je een ander niet aandoen. Er is altijd een andere oplossing, vanuit veiligheid bezien. Je kan niet een beslissing droppen en vervolgens niet thuisgeven. Handelingsperspectief bied je door handelingsrepertoire te ontwikkelen, samen.

Tijdens de zittingen van de Zuid-Afrikaanse Waarheids- en Verzoeningscommissie tussen 1995 en 1997 vertelden slachtoffers en nabestaanden hun verhalen over de gruwelijkheden die het apartheidsregime had voortgebracht aan voorzitter Desmond Tutu. Die verhalen waren zo intens dat Tutu regelmatig de zittingen stillegde om samen te zingen en te dansen. Alleen zo kon hij blijven luisteren naar de verhalen, vanuit zijn menselijke brein (Bron). Dit was zijn handelingsrepertoire. Volgens traumaspecialist Bessel van der Kolk (Bron) voelt een getraumatiseerd mens zich fysiek hulpeloos en helpt het om in beweging komen en simpele dingen samen met anderen doen om niet te verzinken in die angst en dus over te schakelen naar het zoogdierenbrein.

Even terug naar het intense gevoel van machteloosheid en intense angst. Wil je samen optrekken tot een gezamenlijk toekomstbeeld, dan moet je er dus voor zorgen dat alle betrokkenen in charge zijn en blijven en geen machteloosheid ervaren. Zodra een mens machteloos is wordt hij onredelijk en niet voor rede vatbaar. De basis van toekomstperspectief en een toekomstbeeld met elkaar vormgeven is dat de betrokkenen veilig zijn en blijven. Dat betekent voor alle betrokkenen, ook de beslissers, bestuurders, om hun verantwoordelijkheid te pakken. Pas dan kan je met elkaar ontwikkelen en vormgeven.

Het is nu of nooit

Het vraagt om authentiek leiderschap van mensen die rechtop blijven staan in de storm en niet blijven voortmodderen met polderen. Mensen die radicale keuzes durven maken en consequent werken aan een hervormingsprogramma vanuit een visie waar we met ons land naar toe willen. Aldus Jan Rotmans (Bron).

Nu snap ik best dat we niet alle crises dansend kunnen oplossen, maar een bredere scope van afstemming dan alleen de klassieke vergaderingen of overleggen waarbij je vraagt om redelijkheid, is wel gewenst. Alles om het lichaam te kalmeren en terug te kunnen naar menselijk contact.